Dit is de eerste in een nieuwe reeks artikelen over de kleur van taal. We beginnen met rood - de bovenste kleur van de Nederlandse vlag. Dan gaan we door naar wit en blauw en dan staan groen, geel, zwart, zilver en goud op onze lijst.
Vandaag is dus rood. Wat is uw associatie met rood? Stoplicht? Bloed? Liefde? Rood is de meest controversiële kleur en daarom zijn de associaties sterk verschillend. Maar er is geen twijfel over dat rood de meeste aandacht trekt (denkt u even aan “Uitverkoop” stickers, welke kleur hebben die meestal?), Rood springt in het oog. Uit het onderzoek van een werkgroep van de Universiteit Leuven staan de volgende associaties met rood in de top 10: bloed, liefde, kleur, hart, groen, blauw, geel, tomaat, vuur en warm. Het is interessant dat een kleur andere kleuren oproept als associatie. Als we het proces omkeren en bekijken welke woorden de associatie “rood” oproepen, dan krijgen we stoplicht, verkeerslicht, klaproos, tomaat, lippenstift, lippestift [sic] aardbei, blozen, grenadine, lieveheerbeestje. We zien dat het in dit geval meer om de kleur van de voorwerpen gaat dan over gevoelens of iets abstracts.
Het Nederlands kent verschillende uitdrukkingen met rood en de betekenissen loopt sterk uiteen. Vanuit de literatuur of film kennen we de uitdrukking “de rode draad”, een element dat alle onderdelen met elkaar verbindt. U zou misschien denken dat de kleur rood hier verwijst naar de belangrijkste verhaallijn, maar dat is niet het geval. Deze uitdrukking werd voor de eerste keer door Goethe gebruikt in zijn roman “Die Wahlverwandtschaften”. Hij vertelde daar dat alle touwen en touwtjes op de Britse schepen zo gemaakt waren dat er altijd een rode draad doorheen liep en dat je zo altijd kon zien of die touwen van de Britse vloot waren. En zo vergeleek hij de gevoelens in de dagboeken van Ottilien met deze rode draad.
Rood verschijnt ook in een metafoor voor vuur, bijvoorbeeld: “de rode haan laten kraaien” of “de rode haan” op het dak zetten. Het is niet helemaal duidelijk waar deze uitdrukkingen vandaan komen. Als we ver in de geschiedenis kijken, vinden we in de IJslandse 13de eeuwse tekst Edda de vermelding van twee hanen die de wereldbrand aankondigden. Er bestaat daarnaast een theorie dat misdadigers in de 16e eeuw de haan als symbool gebruikten voor brandstichting. Ze tekenden een haan in een dorp ter waarschuwing en daar stamt deze uitdrukking dus vanaf. Misschien heeft een vergelijking met de haan er ook mee te maken dat brand heel snel van het ene gebouw naar het andere “vliegt” – net als een vogel.
Soms is de uitdrukking vrij letterlijk en zit er geen geheimzinnig verhaal achter. Een voorbeeld hiervan is “met rode oortjes luisteren” of “rode oortjes krijgen”. In dit geval kun je de opwinding van een persoon afzien aan zijn rode oren en/of rode wangen.
Rode baard, duivels aard – ook een interessant voorbeeld van hoe rood functioneert. Rood haar was in de middeleeuwen een kenmerk van een heks of een weerwolf. We moeten hierbij bedenken dat rood haar niet letterlijk rood is, het ligt dichterbij oranje en lichtbruin.
De laatste uitdrukking die we vandaag bespreken is “in de rode cijfers staan”. Het dateert uit het middeleeuwse Italië, waar een Franciscaner monnik Luca Pacioli voor het eerst rode inkt voor de notitie van schulden gebruikte. In het Frans, in het Duits en in het Engels vinden we een gelijksoortige uitdrukking.
- P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Van Dale Etymologisch woordenboek, http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/haan
- Taal en Letteren, Jaargang 4, W.E.J. Tjeenk Willink, 1896 http://www.dbnl.org/tekst/_taa006189401_01/_taa006189401_01_0022.php
- Associatie Onderzoek KU Leuven
http://www.kuleuven.be/semlab/interface/index.php
Katerina Rossolovich (Sint-Petersburg)