Trappelen van ongelijkheid

Taal kun je vergelijken met flora en fauna. In de natuur kom je grote hoeveelheden plant- en diersoorten tegen en taxonomen proberen al deze soorten netjes te onderscheiden, te beschrijven en te benoemen. Een taalkundige doet dat met taal; hij bestudeert alle verschijnselen van een taal en maakt vervolgens een indeling in taalfamilies, talen, zinnen, woordsoorten, woorden en taalvarianten. Dat leidt uiteindelijk tot een woordenlijst en een setje regels die we grammatica kunnen noemen.

Voor een taal zijn er daardoor regels op te stellen voor vervoegingen van werkwoorden, meervoudsvormen, vormen van het verkleinwoord, congruentie en ga zo maar door. In feite observeert een taalkundige alle tot zijn beschikking staande taaluitingen en stelt dan een regel op, een grammaticaregel. Hij vindt bijvoorbeeld de vormen hij loopt, hij werkt, hij ziet en hij maakt en leidt daaruit af dat de regel moet luiden: stam plus -t. Dat is niet een regel die de taalkundige bedacht heeft, hij heeft de aanwezigheid van die vormen slechts geconstateerd en deduceert dan een regel. Op die manier bouwt hij aan de regels van een taal, descriptief, niet prescriptief.

Zo hebben we in het Nederlands de zogenaamde ‘trappen van vergelijking’: groot – groter – grootst. De taalkundige constateert dat dit in het Nederlands zo voorkomt en dat er vergelijkbare vormen zijn (leuk, gekker, mooiste). Hij kan vervolgens een regel opstellen en, niet onbelangrijk, er een naam aan geven. Voor de basisvorm is de term stellende trap geïntroduceerd, voor andere trappen worden de termen vergrotende trap en overtreffende gebruikt. Ik gebruik liever de Latijnse benamingen positief, comparatief en superlatief. De regel voor de trappen van vergelijking ziet er dan als volgt uit:

Er zijn natuurlijk uitzonderingen op de regel; bij bijvoeglijke naamwoorden die eindigen op een -r wordt in de comparatief een -d- ingevoegd, zoals bij zwaarder en duurder, en uiteraard moeten de basisregels voor spelling worden toegepast, zoals bij witter en groter.

Als de regel strikt wordt toegepast, wordt vooral de superlatief problematisch, soms zelfs onmogelijk:

Eén * betekent hier: problematisch, twee ** betekent dat deze vorm onmogelijk is, anders gezegd: het komt zo niet voor.

De oplossing voor dit probleem wordt de omschreven trappen van vergelijking genoemd. In plaats van -st achter het bijvoeglijk naamwoord te plaatsen, wordt meest + positief gebruikt om de superlatief te vormen:

meest oranje                 meest verbluffende

meest logisch                meest overzichtelijke

De constructie met meest is redelijk populair in het Nederlands geworden, mogelijk door de invloed van het Engels. In het Engels bestaan ook twee systemen voor de trappen van vergelijking: de basisvorm met -er en -est: big – bigger – biggest en een omschreven vorm voor woorden met meer lettergrepen, zoals comfortable – more comfortable – most comfortable. Sprekers van het Nederlands hebben tegenwoordig een sterke voorkeur voor de superlatief met meest, vooral in reclames. Dat leidt ertoe dat er twee vormen naast elkaar bestaan:

Ga zelf eens na welke van beide constructies u verkiest en wat het verschil is tussen de twee.

Helaas gaan reclamemakers naar mijn mening soms over de top. Oordeel zelf:

1. De nieuwe Grisham is het meest spannende boek ever.
2. Dit doekje is het meest absorberend.
3. De geboortedag van mijn dochter is voor mij de meest bijzondere dag uit mijn leven.
4. We waren in de Franse hoofdstad en we bezochten het Louvre, verreweg het meest fantastische museum van Parijs.
5. De meest geweldige film die ik ken, is Apocalyps Now.
6. Op Bevrijdingsdag ontmoette ik een van de meest aantrekkelijke vrouwen ooit.
7. Van alle gerechten op de menukaart is Boeuf Bourguignon de meest exquise maaltijd in dit restaurant.
8. Mijn docent heeft mij de meest gewichtige vragen gesteld tijdens mijn examen.
9. De meest belangrijke taken in het leger worden door gewone soldaten uitgevoerd.
10. Het meest makkelijke is natuurlijk gewoon een mailtje sturen.

Het lijkt erop dat de omschreven superlatief hoger staat aangeschreven dan de normale superlatief op -st. De Italiaanse trappen van vergelijking kennen zelfs een vierde trede:

bella                     più bella                    la più bella              bellissima

Misschien moeten we de Nederlandse trappen van vergelijking ook uitbreiden met een vierde trede. De nieuwe regel zou dan kunnen luiden:

Dan moeten observerende taalkundigen van het Nederlands de regels met betrekking tot de trappen van vergelijking wel herschrijven.

Michel Vrisekoop (Amsterdam)