Voor 1989 ging ik een paar keer naar Berlijn om de muur te zien. Vanaf een platform keek je er vanuit West-Berlijn overheen. Via een grensovergang kon je de hoofdstad van het vreemde en fascinerende andere Duitsland bezoeken. Inmiddels is alles anders.
In de euforie in en na 1989 werd het grootste deel van de muur weggehaald. Later bleek dat veel toeristen speciaal voor de muur naar Berlijn komen. Ze willen Checkpoint Charlie zien, waar handige zakenlieden nu vertier op een treurige kermis bieden. Bij de ‘Gedenkstätte Berliner Mauer’ wordt het rustiger en serieuzer. ‘Gedenkstätte’ is ook een ernstig woord. Toen ik onlangs in de ‘Gedenkstätte des Deutschen Widerstandes’ was, gebruikte ik in een gesprek met een baliemedewerker het woord ‘museum’. Aan zijn gezichtsuitdrukking kon ik opmaken dat ik een grote fout had gemaakt. ‘Gedenkstätte’, wees hij mij terecht, ‘u bent in een Gedenkstätte, een plaats waar de bezoekers de doden herdenken en iets kunnen leren. ’
De officiële herdenking van de bouw van de muur had exact vijftig jaar later plaats in de Bernauer Strasse, die tussen de wijken Wedding (west) en Mitte/Prenzlauer Berg (oost) verloopt, op een plek waar een deel van die muur tegenover het nieuwe Muurmuseum weer is opgebouwd. Verder staan er roestbruine ijzeren staven die de muur symboliseren en voor de plechtige gelegenheid was het gras groen geverfd. Men hield toespraken en legde kransen neer voor de doden aan de muur. Men schat het aantal in Berlijn ruim boven de honderd maar precieze cijfers ontbreken.
De argumenten voor de bouw van de muur zijn bekend: de DDR dreigde leeg te lopen. Walter Ulbricht, het staatshoofd van de DDR, sprak op 15 juni 1961, kort voor de bouw, op een internationale persconferentie. Daar ging het onder meer over de vluchtelingen en het voorstel Berlijn tot ‘vrije stad’ uit te roepen. Aan het eind van die persconferentie stelde een journalist uit de Bondsrepubliek de vraag of de staatsgrens in het geval van een ‘vrije stad’ langs de Brandenburger Tor zou lopen. Ulbrichts antwoord is opmerkelijk. Uit de vraag maakte hij op. zei hij, dat er kennelijk mensen in de Bondsrepubliek waren die het zouden toejuichen dat de DDR een muur in Berlijn zou bouwen. En hij sloot zijn antwoord af met de woorden: ‘Niemand is van plan een muur te bouwen’ (‘Niemand hat die Absicht eine Mauer zu errichten’), waarbij hij, met zijn kenmerkende hoge stem, de ‘ie’ in ‘Niemand’ lang aanhield. Hij kende vermoedelijk zijn klassiekers en waande zich even Odysseus.
Jaap Grave (Berlijn)