Ik lees hier een interessant opstel over Lipsius (1547-1606) van de hand van Erik De Bom (in de bundel Een nieuwe wereld uit 2015). Een van Lipsius' beroemdste werken is zijn boek Politica sive civilis doctrina uit 1589. Dat boek bestaat voor een groot deel uit citaten van klassieke schrijvers. Lipsius citeert en geeft de verbindende tekst. Dat gebeurde destijds vaker. Ook al leerde ik op school dat de Renaissance veel ophad met de klassieke schrijvers, ik ben altijd weer verrast als ik zie hoe ver die verering ging. De Bom vermeldt nadrukkelijk dat Lipsius in de marge steeds de referenties geeft van zijn citaten. Dat klopt. Met Google Books kan iedereen enkele pagiana=s van Lipsius' Politica bekijken.
De Bom gaat er niet verder op in, want zijn opstel is gewijd aan de politieke ideeën van Lipsius. Maar ik noteer die vroege voetnoten, die hier dus eigenlijk zijnoten zijn.
Al langer ben ik op zoek naar een geschiedenis van het auteursrecht. Voorlopig zonder veel succes, vreemd genoeg. Het idee van "intellectuele eigendom", en de gedachte dat plagiaat diefstal is, vandaag de dag heel belangrijk, is zeker niet van alle tijden. In de Middeleeuwen werd er naar hartelust geplagieerd. En als Maerlant al eens naar zijn bronnen verwijst, krijgen we af en toe wel eens een schrijver genoemd, zelden een boek, en nooit hoofdstuk, paragraaf of bladzijde. (Het zou in het tijdperk van het handschrift trouwens ook heel moeilijk zijn; maar dit terzijde). Ergens tussen Middeleeuwen en nu moet men grondig anders zijn gaan denken over intellectueel eigendom. Hoe en waar en wanneer is dat gebeurd? Me dunkt dat een geschiedenis van dit ongetwijfeld langdurig en stapsgewijs verlopen proces een interessante cultuurgeschiedenis oplevert. Maar tot nu toe heb ik zo'n studie niet kunnen vinden.
Zonder enig onderzoek in die richting is mijn vermoeden dat het plagiaat-als-diefstal-idee met de Renaissance moet binnengekomen zijn. Zodra de individualiteit en de oorspronkelijkheid van de schrijver als zodanig gehonoreerd gaan worden, zal hij die ook wensen te verdedigen. Nou ja, dat zou ik denken.
Lipsius' nauwkeurig vermelden van zijn bronnen lijkt me in deze ontwikkeling een interessante stap. Ik weet overigens niet of Lipsius daarmee de eerste was. Dat doet er ook weinig toe. Maar het zal allicht wel iets geweest zijn dat men in zijn tijd belangrijk begon te vinden.
En de toekomst? Gaan we plagiaat uitbannen? Dat is niet wat ik verwacht. Veeleer lijkt me aannemelijk dat de aanvaarding van plagiaat weer zal groeien, en dat toekomstige generaties het de gewoonste zaak van de wereld zullen vinden. Enfin, zoals het vóór de Renaissance ook was.
Joop van der Horst (Leuven)